Naše pravo na postojanje

Autori: Mithad i Muhamed R. Ćeman

O muslimanskom utjecaju na Evropu i nedaćama evropskih muslimana

Jedna od mnogobrojnih poteškoća sa kojima se muslimani sreću jeste i problem osporavanja, od kojih je najopasnije ono koje se tiče prava na egzistenciju, tj. postojanje. Ovo naročito mogu osjetiti i primijetiti muslimanski narodi Evrope, a među njima osobito mi Bošnjaci.

Kula od lobanja u Portugalu, genocid u Lučeri nad muslimanima Sicilije, pokrštavanje muslimana/Arapa Malte, sistematski progon Pomaka (Do 1960. Bugarska, u kojoj žive autohtoni narod Pomaci – koji su muslimani, bila je druga zemlja u Evropi po broju muslimana, dok je danas nema ni među prvih deset u kojima je broj muslimana preko milion: Rusija, Francuska, Njemačka, Albanija, Engleska, Kosovo, Bosna, Italija, Španija, Holandija.), genocid nad Čerkezima, genocid nad Bošnjacima… neke su historijske činjenice koje govore o odnosu prema muslimanima u Evropi iz kojih moramo uzeti pouke i naučiti da sa njima živimo.

Genocidi koji su počinjeni nad nama najekstremniji su primjer osporavanja prava na postojanje, ali je sa druge strane verbalnih osporavanja daleko više i oni su česti kao dani u godini – postali su evropska svakodnevnica. To nije nešto što samo dolazi od lokalnih, balkanskih fašista i zločinaca, već obuhvata prostor gotovo pa cjelokupne Evrope. Način na koji je djelovala, a i danas djeluje međunarodna zajednica u BiH, kao i način na koji su se branili, a i dalje brane optuženi ratni zločinci u Hagu, govori nam da je naš najveći “problem”, a njihovo primarno opravdanje to što smo muslimani. Mnogo je nedvosmislenih i otvorenih tvrdnji da muslimani ne pripadaju evropskom vjerskom niti kulturološkom miljeu.

Žak-Pol Klajn, američki general i zamjenik visokog predstavnika u BiH, priznao je da Zapad ne želi da u srcu Evrope bude čista enklava sačinjena od muslimana. Horst Seehofer, ministar unutrašnjih poslova Njemačke, bio je toliko drzak da izjavi kako islam nije dio Njemačke, dok je Sebastian Kurz, austrijski kancelar, najavio borbu protiv političkog islama tako da je u tu misiju krenuo time što je protjerao šezdeset imama i zatvorio sedam džamija u Austriji.

Bez obzira na to šta neko smatrao, činjenica je da su muslimani dio evropske zbilje i zato nam je važno da prije svih drugih toga budu svjesni sami muslimani, shodno riječima Sufjana es-Sevrija: “Ko uistinu sebe poznaje, nije mu važno šta drugi o njemu govore.”

Od kada smo ovdje

Muslimani u Evropi prisutni su skoro onoliko dugo koliko postoje i u svijetu, tj. na Arabijskom poluostrvu. Već prva generacija muslimana stigla je do evropskog tla i to na više različitih tački.

Tokom vladavine pravednih halifa, konkretno u periodu vlasti Osmana b. Affana, dolazi do muslimanskog naseljavanja Evrope i to preko Sredozemnog mora i ostrva Arados došli su do Kipra i Rodosa (Alija es-Sallabi, Osman b. Affan, Stichting Hidžra, 2020). Te 653. godine prva generacija muslimana dolazi do spomenutih ostrva, a Kipar biva mjesto smrti Ummu Haram, tetke posljednjeg Allahovog poslanika Muhammeda, sallallahu alejhi ve sellem.

Krit je jedno od evropskih mjesta do kojih su muslimani jako rano stigli. Već 674. godine Muavija b. Ebu Sufjan, časni ashab i jedan od pisara Objave, šalje mornaricu prema ovom ostrvu, koje je imalo bitan strateški značaj unutar Sredozemnog mora. (Alija es-Sallabi, Muavija b. Ebu Sufjan, Stichting Hidžra, 2020)

Dolazak ashaba do zidina Konstantinopola govori o ranom susretu muslimana i Evrope. Ebu Ejjub el-Ensari još je jedan od ashaba koji će trajno biti vezan sa Evropom i to na način da mu je mezar pod zidinama Konstantinopola, a umro je 674. godine, tokom prve muslimanske opsade ovog grada.

Sicilija je 241 godinu bila pod upravom muslimana, i to od 831. do 1072. iako je prvi dolazak muslimana do Sicilije zabilježen 652. godine. Moguće da su prvi kontakti između Slavena i islama bili upravo na ovom ostrvu. Jedan od prvih genocida nad muslimanima Evrope također je vezan za prognane muslimane Sicilije koji su 1220. godine deportovani do Lučere, grada na jugu Italije, a zatim je 1300. godine ubijeno njih 10.000. (Za više vidjeti: identitet.lu)

Svi smo upoznati sa muslimanima Endelusa koji su tu bili od 711. pa sve do 1492. kada je predata Granada, posljednje muslimansko utočište. Ovaj dio zapadne Evrope imao je čast da njime korača i Munejzir el-Jemani, časni ashab našega Poslanika, sallallahu alejhi ve sellem.

Pitanje Endelusa nam je manje-više poznato, ali muslimansko prisustvo u Narboni u južnoj Francuskoj od 717. pa do 758. moguće da je za mnoge nepoznanica. (Intišarul-islam fi Evruba, Mektebetul-ubejkan, Rijad, 1997)

Za prisustvo muslimana u Evropi jako je bitno osvajanje Transoksanije koje je započelo 685. godine. Pored toga što je to značilo susret Turkmena sa islamom, bitno je i zbog Tatara. Tatari predstavljaju i malu muslimansku zajednicu Finske koja ne prelazi nekoliko hiljada, a autohtoni su narod ove skandinavske države.

Malta je poseban pokazatelj utjecaja muslimana na Evropu. Do ovog, skoro pa nenaseljenog ostrva muslimani su prvi put stigli 836. godine. Kada su 1449. godine Osmanlije protjerane sa Rodosa, tada se i Malta našla na udaru francuske vojske. (Ibid.) Arapsko porijeklo Maltežana neupitno je kao što je neupitno arapsko porijeklo malteškog jezika, međutim, to je nešto s čime se ovi bivši muslimani teško mire i skoro pa nikako ne priznaju.

Prelazak Egejskog mora od strane Murata I, uzimanje Edirnea 1360. godine kao glavnog grada, a koji je bio drugi po veličini odmah poslije Konstantinopola (Alija es-Sallabi, Osmanlijska država, Stichting Hidžra, 2010), i osmanlijski dolazak na Balkan značajno utječe na prisustvo islama u Evropi i to posebno zbog primanja islama od strane autohtonih stanovnika, prije svega Pomaka, Albanaca i Bošnjaka.

Od 1360. godine bilježi se konstantno napredovanje Osmanlija prema Balkanu, tako da 1371. godine Makedonija postaje dijelom Carstva, 1386. godine potpada dio Grčke, zatim 1389. dolazi do Boja na Kosovu, do osvajanja Konstantinopola dolazi 1453. i konačno 1463. i Bosna postaje dio ove imperije. Vrhunac nad kontrolom Evrope Osmansko carstvo doseže 1683. kada je organizirana posljednja neuspjela opsada Beča, da bi poslije toga sve rapidnom brzinom krenulo nizbrdo.

Paralele

Od druge polovine 7. stoljeća pa do naših dana muslimani su prisutni u Evropi. Četrnaest vijekova nije dovoljno da se stanovnici ovog kontinenta, ali i šire, pomire sa činjenicom da je Evropa muslimanska onoliko koliko je i kršćanska ili onoliko koliko je jevrejska.

Nijedan poslanik nije koračao Evropom da bi oni koji se pripisuju njemu imali ekskluzivno pravo u odnosu na druge. S druge strane mnogi evropski narodi su do jako kasno zadržali svoja idolopoklonička vjerovanja, tj. kršćanstvo su primili vijekovima nakon dolaska islama u Evropu. Tačnije, dvije trećine evropskog stanovništva nije primilo kršćanstvo čak tokom 300 godina prisustva islama u Evropi, tako da i sa historijskog aspekta kršćanstvo ne bi trebalo ni u kojem slučaju biti privilegovana religija na ovom kontinentu u odnosu na druge (Govoreći kroz prizmu Zapada).

Kada govorimo o kršćanstvu, mislimo na period poslije 325. godine kada je 20. maja Nicejski sabor raspravljao o ključnom pitanju Sabora – da li je Krist (Isa, a. s.) pravi Bog, tj. da li je na istom rangu sa “Ocem”, i tada su se obračunali sa Arijevim naukom kojim se tvrdilo da Krist nije isto što i Otac, već mu je podređen u statusu. Poziciju državne religije Rimskog Carstva kršćanstvo zauzima 387. godine, tako da je taj događaj prethodio muslimanskom dolasku na tlo Evrope nešto više od 200 godina, što u historijskom kontekstu i nije isuviše značajan period.

Iako je očigledno da su i muslimani svoju teritoriju širili ratnim pohodima, ipak nije zabilježeno da su primoravali stanovništvo na primanje islama, za razliku od kršćana gdje je to evidentno. Poznato je da su u Evropi Franci nasilno pokršteni, a zatim su tokom vladavine najznačajnijeg franačkog vođe Klodviga (482–511) primorani da napuste Arijevo učenje i prihvate “zvanično kršćanstvo”. Za razliku od njih, Irci su tokom 5. stoljeća pokrštavani na miran način. Kršćanstvo se Evropom širilo u razdoblju od 5. do 10. vijeka kada su kršćanstvo primili germanski, slavenski i ugrofinski narodi. U jednom periodu, na različitim mjestima, islam i kršćanstvo su se uporedo širili Evropom, pa zašto bi jedni polagali veće pravo na Evropu od drugih!? Zanimljivo je istaći da se u godini krunisanja Karla Velikog od strane pape Lea III, 800. godine, što je po historičaru Pirenu čin kojim se Evropa zvanično konstituisala kao kršćanski kontinent, pod kontrolom tog velikog kršćanskog vladara nalazilo samo 8% evropske teritorije, dok su istovremeno muslimani vladali nad 27% teritorije Evrope.

Šta smo donijeli Evropi i Zapadu

Islamski utjecaj na tlu Evrope aktivno je vršen dugi niz stoljeća. Neizbrisiv trag i doprinos muslimani su ostavili na mnogim razinama, bilo da je riječ o medicini, astronomiji, fizici, hemiji, arhitekturi, književnosti, botanici, agronomiji… i kojim sve ne naučnim discplinama, tehnološkim dostignućima i drugim značajnim životnim poljima. Doprinos muslimana u navedenim kontekstima je manje-više poznat široj javnosti i tu činjenicu danas vrlo teško mogu zanemariti čak i najveći evropski islamofobi. Međutim, kada govorimo o udjelu islama i muslimana pri oblikovanju zapadnoevropske misli, postoji razina utjecaja koja je i dalje za mnoge nepoznanica, kako za nemuslimane tako i za muslimane, iako je možda i ključna ne samo za zapadnu Evropu i većinu njenih građana, već za jedan širi kontekst koji obuhvata cjelokupni rimokatolički svijet. Naime, muslimanska racionalna misao bezrezervno je iskorištena tokom srednjovjekovnog strukturiranja same kršćanske teologije.

Kada govorimo o muslimanskom utjecaju na kršćanstvo, ne mislimo na narodne običaje i vjerovanja, poput onih koje i danas nalazimo kod značajnog broja sicilijanskih ribara, koji, prilikom odlaska u ribolov u određenim sezonama godine prizivaju sreću riječima “ya Mawla, ya Mawla…”, a što nije ništa drugo do dozivanje Stvoritelja na arapskom “o Gospodaru, o Gospodaru…” – običaj naslijeđen od muslimana Sicilije, već želimo istaći da je misaoni instrumentarij muslimanskih mudraca bez imalo zadrške preuzet od strane tadašnje crkvene intelektualne elite koja je na taj način kršćanskom svijetu otvorila put ka racionalnoj spoznaji Boga. Dakako, mnogima može izgledati i nevjerovatno, ali u pitanju je činjenica – kršćanska skolastička teologija ne bi postojala u obliku u kojem nam je poznata, a pitanje je da li bi uopće i došlo do vjerskog pokreta reformacije, da kojim slučajem Crkva nije pretrpjela presudan utjecaj ne samo grčke aristotelske filozofije – što se inače potencira u evropskoj javnosti, već i muslimanskog misaonog stvaralaštva.

Zadovoljit ćemo se da ovom prilikom samo ukratko predstavimo, ili bolje rečeno spomenemo, po nama tri crkvena oca čiji su rad, zalaganje i veliki intelektualno-teološki napori, vidjet ćemo, bili ključni u procesu transmisije utjecaja muslimanske misli na kršćansko vjerovanje, dok je za stjecanje temeljnije i sveobuhvatnije slike o navedenoj temi potrebno posvetiti zaseban tekst, a naša primarna želja je da ovim putem samo odškrinemo vrata znatiželje čitatelja našeg časopisa, kako bi i sami, samoistražujući, došli do novih saznanja na polju ove značajne tematike.

Pierre Abelard

(1079–1142) jedan je od najistaknutijih francuskih teologa srednjega vijeka. Za nas je osobito zanimljivo da je svoja teološka znanja stjecao i na prostoru Španije, u gradu Leonu, u samom komšiluku tadašnje muslimanske Almoravidske države. Tom prilikom Abelard je učio i od Adelarda de Batha (1080–1152) kojeg mnogi smatraju prvim engleskim naučnikom, koji je zbog učenja “arapskih znanosti” – ime kojim su obuhvatane sve poznatije naučne grane tog vremena, putovao čak i do Sicilije. Muslimanski utjecaj na Abelarda došao je do izražaja i pri odabiru imena za svog vanbračnog sina Astralaba (1116–1171). Abelard je u svojoj zemlji tokom života naišao na mnoge poteškoće i neprijatnosti. Najprije je zbog svoje vanbračne veze nasilno kastriran, a nešto kasnije i ekskomuniciran, tj. proglašen heretikom od strane Crkve zbog svojih teoloških stavova. U takvom ambijentu, Abelard je aktivno planirao pobjeći u muslimanski dio Španije, u Endelus, i tamo zatražiti status zimije, tj. neku vrstu azila. Porodični razlozi omeli su ga u toj nakani. U svojim mnogobrojnim djelima, smatramo značajnim za istaći da je Abelard elaborirao i pitanje nijeta, zastupajući stav da se djelima sudi po namjeri, što je, prepoznat će čitatelji, islamski princip vrednovanja koje nalazimo u jednom od najpoznatijih hadisa koji nam od Poslanika, alejhis-selam, prenosi Omer b. Hattab. Koji je značaj navedenog principa govori nam i činjenica da je isti našao svoje mjesto i u pravu, pa tako i danas, u zakoniku u Francuskoj, recimo, za zločin i prekršaj sudi se kroz prizmu namjere počinioca.

Albert Veliki

(1200–1280), jedan od najistaknutijih zapadnoevropskih teologa svih vremena, rođen u Njemačkoj, prvi je na malobrojnim evropskim teološkim univerzitetima uveo arapske i grčke studije. U svom naučnom radu, specijalizirao se za misao Aristotela i to zahvaljujući komentarima velikog islamskog pravnika, teologa i filozofa – Ibn Rušda (1126–1198), kojeg zapadni svijet uglavnom poznaje kroz ime Averoes. Štaviše, u svojim djelima, sa kojima je nastojao pomiriti kršćansko vjerovanje sa razumom, uglavnom parafrazira Ibn Rušda. To ga svakako nije spriječilo od otvorene podrške 8. krstaškom pohodu (1270). Glavni zaključak Albertove skolastičke misli je da razum ne može biti suprotstavljen teologiji, ali da potpuna spoznaja Boga čovječijem umu nije data, već ona može biti isključivo plod vjere.

Najpoznatiji učenik Alberta Velikog je nadaleko poznati Toma Akvinski (1225–1274). Historija će ga pamtiti po značajnom poduhvatu, s kojim je presudno oblikovao katolicizam. Naime, Akvinskom je pošlo za rukom napraviti sintezu između grčke aristotelske filozofije i kršćanske dogme. Prije nego što je njegova teologija prihvaćena, a zatim i zaživjela u zvaničnim kršćanskim teološkim krugovima, te da bi na koncu bio proglašen i svecem, Akvinski je bio osporavan, pa čak i posthumno osuđivan. Spočitavali su mu prenaglašenost averoističke, tj. ibnrušdovske misli u njegovim djelima. Pored Ibn Rušda, na Tomu Akvinskog, zahvaljujući kojem je, dakle, današnji rimokatolicizam ovakav kakav jeste, u značajnoj mjeri utjecala su i djela Ibn Sine (980–1037) i Ebu Hamida el-Gazalija (1058–1111). Pred kraj svog života, Toma Akvinski je prestao da piše, tvrdeći da, shodno onome što je razumio o misteriji Boga, njegova pisana djela ne vidi drugačije do poput obične slame.

Nakon što smo vidjeli u kojoj mjeri i na koji način su islam i muslimani aktivno dali svoj doprinos u procesu kreiranja evropskog identiteta, bilo da je riječ o kulturi, jeziku… te gotovo svim naučnim granama, pa čak i na polju duhovnosti većine evropskog stanovništva, što je za mnoge i dalje nepoznanica, ne možemo a da za kraj ne izrazimo čuđenje zbog svega onoga što su evropski muslimani – kao što smo ukratko vidjeli i kroz ovaj prilog, preživjeli ili bolje rečeno doživjeli od svojih komšija. Mnogi u Evropi sa ushićenjem govore o utjecaju grčkih mislilaca na filozofiju kršćanstva, pritom po pravilu zaboravljaju čak i spomenuti doprinos islamskih mislilaca, koji su, između ostalog – istini za volju – filtrirali i oblikovali i samu grčku misao koju su crkveni oci koristili pri razradi kršćanskih vjerovanja. Nažalost, osporavanje islamskog doprinosa za evropski kontekst življenja početna je stanica na dugom putu svih poteškoća s kojima su suočeni evropski muslimani, dok je njegovo krajnje ishodište vrlo često bio eksterminacija, tj. genocid. Uprkos svemu, nakon 1300 godina kontinuiranog prisustva islama u Evropi, nadamo se da će se građani Evrope uspjeti oduprijeti sindromu kroz koji se na Evropu gleda kao na isključivo kršćanski kontinent, te da će se napokon stati ukraj evropskoj samonegaciji kroz sistematsko reduciranje uloge koju je islam kroz stoljeća imao na kreiranje evropskog identiteta. Islamofobija je istovremeno i evrofobija. Što prije se oko toga slože evropske državne sile, to ćemo prije biti u stanju izgrađivati zajedničku budućnost prožetu prosperitetom i mirom za sve evropske narode.